Wat als je alleen maar kunt horen wanneer het groen is?

Voor mensen met een visuele beperking is de rateltikker een vertrouwd geluid. ‘Aha! Daar is de oversteekplaats.’ Maar ook: ‘Kan ik al oversteken?’ Want het tempo van het tikken maakt duidelijk of het licht op groen of rood staat. Zo op het eerste gezicht een eenvoudig systeem waar weinig discussie over bestaat. Toch blijkt de praktijk weerbarstig. De aanpak van wegbeheerders kan per locatie sterk verschillen. Dat geeft onduidelijkheid bij gebruikers en roept zelfs het gevoel van onveiligheid op. Dus: hoog tijd voor een nieuwe standaard.

Je kan de literatuur erop naslaan, mensen uit de doelgroep bellen en vragen stellen, maar niets maakt de situatie zo glashelder, als zelf ondervinden wat iemand met een visuele beperking meemaakt bij het oversteken van een kruispunt, vertelt Gerard van Dijck van kennisplatform CROW. Dus dat heeft hij gedaan, begin juli tijdens een werkbezoek aan twee kruispunten in de gemeente Den Bosch. Straks iets meer daarover.

Eerst even naar de opdracht die vanuit het Landelijk Verkeersmanagement Beraad (LVMB) bij CROW terecht kwam. Al vaker was geconstateerd dat een eenduidige aanpak ontbreekt voor het gebruik van rateltikkers bij oversteekplaatsen. Gerard legt uit: ‘CROW heeft wel richtlijnen over de inrichting van de oversteekplaats en het gebruik van stoeptegels met reliëf om de visueel beperkte bij de drukknop te krijgen. Daarnaast heeft ingenieursbureau PBT Consult een eigen uitgave met aanbevelingen en zo zijn er nog een paar, maar uiteindelijk willen we graag toe naar een uniforme standaard. Zodat mensen uit de doelgroep geen verschil meer ervaren, ongeacht waar ze oversteken.’

Nieuwe wetgeving

Maar dat was niet de enige aanleiding, legt Gerard uit. ‘Sinds twee jaar mag een wegbeheerder ook kiezen voor een andere vorm van voetgangerslichten. Voorheen stonden die alleen aan de achterkant van de oversteek en liep je naar de lichten toe. Nieuwe wetgeving maakt het mogelijk om licht aan het begin van de oversteek te plaatsen. Je loopt dan van het licht weg.’

Daarmee kan je voorkomen dat mensen stress ervaren bij het oversteken, verduidelijkt Gerard. ‘Normaliter kijk je automatisch naar de knipperende lichten en er zijn mensen die zich daardoor laten opjagen. In de nieuwe situatie speelt dat geen rol. Uiteraard zijn we ook benieuwd hoe de doelgroep van visueel beperkten dat ervaart, want je kan het geluidssignaal daarin meenemen.’

CROW heeft ingenieursadviesbureau Sweco ingeschakeld om de behoeften te peilen bij wegbeheerders en mensen met een visuele beperking. Na de zomer komt er een eindconcept met een concreet voorstel voor een standaard rondom rateltikkers, vertelt Dennis van Wieren namens Sweco. ‘Ik zit nu zo’n 25 jaar in het vak, maar heel eerlijk: ik ben mij er door dit onderzoek nog meer van bewust geworden  hoe belangrijk die tikker en inrichting is voor deze doelgroep.’

Inclusieve samenleving

Het is niet dat er jaarlijks vele ongevallen plaatsvinden door alle lokale verschillen, licht Gerard toe. ‘Het is vooral het gebruiksgemak dat ontbreekt. Situaties kunnen zo van elkaar verschillen, dat een visueel beperkte niet weet hoe er veilig kan worden overgestoken. Ik heb mij laten vertellen dat sommige kruispunten om die reden worden gemeden. Dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn als we met elkaar een inclusieve samenleving nastreven.’

Verschillen per gemeente of provincie zitten ook in de routegeleiders. Denk aan de stoeptegels met ribbels of bolletjes die een visueel beperkte naar een bepaalde plek leiden. Bijvoorbeeld naar de paal met de drukknop die de rateltikker in werking stelt. Soms ontbreken die tegels op cruciale plekken. Zoals halverwege een oversteekplaats, legt Dennis uit. ‘Ik sprak een man die vertelde over een kruispunt waar de geleidetegels in de middenberm ontbreken. Hij is bij die oversteek blij met de tikker, maar halverwege raakt hij toch zijn oriëntatie kwijt. Daarom mijdt hij dat kruispunt.’

Ook komt het voor dat de rateltikker op een hogere plek is opgehangen, vertelt Gerard. ‘Er is een systeem op de markt dat de tikker integreert met de lantaarn van de lichtmast. Maar ja, die hangt  op een hoogte van ruim twee meter. Dan is er nauwelijks oriëntatie mogelijk. Zie je route maar eens te bepalen als het geluid van een onbereikbare plek komt. Sterker nog: ik heb dat zelf mogen ervaren tijdens het werkbezoek aan de gemeente Grave tijdens het tweede deel van de dag.’

Verduisterde skibril

Bij dat bezoek, begin juli, waren ook vijf ervaringsdeskundigen aanwezig, vertelt Gerard. ‘Dan hoor je uit eerste hand hoe belangrijk het is dat aan alle aspecten wordt gedacht bij de inrichting van een oversteekplek.’ En hij mocht het dus zelf ervaren. Samen met een paar andere betrokkenen kreeg Gerard een  blindegeleidestok in de hand en een verduisterde skibril op het hoofd. ‘Ik zag letterlijk niets meer en moest alles op het geluid en de tast zien te vinden. Op een bepaalde plek zocht ik minutenlang naar de drukknop, omdat er geen tikkend geluid te horen was. Dat geluid kreeg je pas als je de knop indrukte. Tja. Ik voelde mij echt even reddeloos. Zo lastig is het dus.’

Sommige wegbeheerders voorzien de paal met de drukknop eveneens van een akoestisch signaal. Een droge tik, om mensen met een visuele beperking op het gehoor de weg te wijzen. Dat is uiteraard prettig. Maar het signaal kan ook storend zijn voor omwonenden. Net als het snelle, harde tikken tijdens het oversteken. ‘Er zijn gemeenten waar die rateltikker na 22 uur ’s avonds uitgaat. Maar ja; ook dan zijn er soms mensen met een visuele beperking die willen oversteken…’

Er is rekening te houden met meerdere belangen, legt Dennis uit. Gelukkig helpt de techniek een handje, want ook op dit vlak is er innovatie. ‘Er zijn nieuwe toepassingen waarbij het bekende harde tikkende geluid is vervangen door een digitaal geluid, om het volume makkelijker te kunnen regelen of het akoestisch signaal eventueel een ander geluid te laten zijn.’

Aloude ratelgeluid

Zo wordt op het kruispunt in Grave het omgevingsgeluid gemeten. Denk bijvoorbeeld aan een grote vrachtwagen die voorbij raast. Als het omgevingsgeluid vervolgens boven een bepaalde waarde komt, gaat het volume van het akoestisch signaal automatisch omhoog. ‘Van de gebruikers zelf krijgen we overigens terug dat het aloude ratelgeluid toch het prettigste is. Dat hoor je het beste, ook bij omgevingsgeluid,’ vertelt Dennis.

Naast twee locaties in Den Bosch werd tijdens het werkbezoek ook gekeken op een andere plek in de provincie Noord-Brabant; het stadje Grave. Daar bevindt zich een expertisecentrum voor slechtziende en blinde mensen. Sommige verkeerspunten zijn er nog weer extra aangepast, weet Gerard. ‘In de toekomst komt mogelijk een app beschikbaar die kan communiceren met een verkeersregelinstallatie. Zo’n app laat weten dat er iemand aankomt met een visuele beperking, zodat de tikker actief wordt. Aan die toepassingen kan je dus ook denken, als je wilt voorkomen dat de omgeving de hele dag naar dat geluid moet luisteren.’

De meeste wegbeheerder plaatsen pas een rateltikker als daar een verzoek over binnenkomt. Het is veelal op aanvraag. Toch weet lang niet iedere visueel beperkte dat die optie bestaat. Laat staat hóe en bij wie ze dan terecht moeten. ‘Het zou mooi zijn als we daarin een standaard weten te creëren die echt overal uitgerold wordt’, zegt Gerard. ‘Om dat voorbeeld van de app nog even te benoemen: als je die techniek gebruikt, zou je voortaan bij alle oversteekplaatsen een tikker kunnen plaatsen. Dan hoeft iemand met een visuele beperking nooit meer te zoeken. Het klinkt nu nog als toekomstmuziek, maar ik denk wel dat we daar uiteindelijk naartoe groeien.’

In het handboek

Als de nieuwe standaard er is, wordt deze opgenomen in het Handboek Verkeerslichtenregelingen, legt Gerard uit. Die aanbevelingen en richtlijnen kunnen we immers aan CROW overlaten. Dan wordt die kennis verder gedeeld. Tot slot: ook Dennis liet zich begin juli blinderen om de proef op de som te nemen. ‘Het was gewoon eng om geblindeerd de gehele oversteek te maken. Ik heb veel respect voor mensen die hier dagelijks mee te maken hebben. Waar wij groen licht zien, moeten zij horen wanneer het groen is en vervolgens de juiste looprichting bepalen… Ja, ik hoop dat we samen iets kunnen afspreken waar iedereen nóg beter mee geholpen is.’

Bij het werkbezoek aan Den Bosch en Grave waren naast CROW en Sweco ook vertegenwoordigers aanwezig van de Oogvereniging, Accessibilty en de gemeente ’s Hertogenbosch. Gehandicaptenplatform 's- Hertogenbosch en Platform voor mensen met een functiebeperking Grave hebben in de voorbereiding meegedacht.  Dank ook voor de gastvrijheid van de gemeente ’s-Hertogenhosch  en de Provincie Noord-Brabant die een ruimte beschikbaar stelde.