‘Licht beter richten en verdelen om hinder te minimaliseren’

Ja, ledverlichting is energiezuinig en innovatief. De toepassingen zijn legio. Maar pas de technologie wel goed toe, waarschuwt klinisch fysicus Wim van Damme. Want de impact op mensen met een visuele beperking en lichtproblemen (lees ook: álle ouderen) wordt vaak vergeten. Sterker nog: slecht doordachte verlichting in openbare ruimtes is niet alleen hinderlijk, maar kan zelfs tot ongelukken leiden, waarschuwt hij. Terwijl kleine aanpassingen vaak al een wereld van verschil maken. Zijn verhaal is dus een wake-up call. Voor beleidsmakers, ontwerpers en eigenlijk iedereen die zich in de openbare ruimte beweegt.

Van Damme werkt als lichtexpert bij Bartiméus in Zeist. Dagelijks denkt hij mee over het optimaliseren van verlichting voor mensen die moeite hebben met zien. Hij is opgeleid als klinisch fysicus en heeft ook 25 jaar bij Koninklijke Visio gewerkt. Tevens is hij voorzitter van de expertisegroep Verlichting bij Kennis Over Zien. ‘Ons werk draait om het verzamelen van kennis over verlichting, vooral in relatie tot mensen met een visuele beperking. Verlichting heeft een enorme impact op hoe zij de wereld ervaren. Het is mijn taak om de brug te slaan tussen technische innovaties en de behoeften van deze doelgroep.’

Hoeveel mensen in Nederland ervaren een visuele beperking?

‘Dat is een veel grotere groep dan je zou denken. In Nederland hebben we zo'n 350.000 mensen met een officiële visuele beperking volgens de Wereldgezondheidsorganisatie. Maar er zijn veel meer mensen die moeite hebben met zien, bijvoorbeeld door ouderdom of aandoeningen zoals glaucoom of cataract. Ze vallen misschien niet onder de officiële definitie van slechtziend, maar ook zij hebben vaak last van slechte verlichting. Alle oudere mensen hebben tot wel tien keer meer licht nodig om goed te kunnen zien. Eén op de vijf Nederlanders is 65 jaar of ouder. Dus de groep die we helpen met goede verlichting is enorm groot.’

Ledverlichting is enorm in opkomst, vooral vanwege energiebesparing. Maar die ontwikkeling heeft ook gevolgen, vertelt Van Damme.

‘Ledverlichting heeft veel voordelen, zoals energiezuinigheid en lange levensduur. Maar toen ledverlichting opkwam, merkte niemand dat het voor mensen met een visuele beperking problematisch kon zijn. Ledlampen zijn vaak geconcentreerde lichtbronnen, en hoewel dat voor mensen met normaal zicht prima werkt, kunnen mensen met een visuele beperking juist veel last hebben van dat felle, geconcentreerde licht. Dat is niet alleen hinderlijk, het kan ook gevaarlijk zijn in openbare ruimten, zoals bij straatverlichting.’

Hij vervolgt: ‘Een van de grootste problemen is verblinding door ledlampen, vooral in situaties waar het licht direct in de ogen schijnt, zoals bij straatverlichting. Voor slechtzienden, maar ook voor mensen die ouder worden en kritischer zicht hebben, kan dit enorm hinderlijk zijn. We deden vanuit Koninklijke Visio een groot project voor ProRail, waarbij we de verlichting van alle treinstations in Nederland in kaart brachten. Daar ontdekten we dat sommige nieuwe led-armaturen ook hinder opleverden voor machinisten, omdat het hun zicht op de seinen beïnvloedde. Met andere woorden: je kunt niet zomaar ledlampen toepassen zonder rekening te houden met hoe mensen dat licht ervaren.’

Welke oplossingen zijn er in zo’n situatie mogelijk?

‘Je kan aan verschillende dingen denken. In een binnenruimte kunnen we bijvoorbeeld ledlampen combineren met armaturen die het licht beter verdelen of verzachten, waardoor het minder scherp is en meer verspreid wordt. Bij straatverlichting in de buitenruimte is dat moeilijker. Daar zijn lampen vaak hoog geplaatst, waardoor je sterke lichtbronnen nodig hebt om de grond beneden goed te verlichten. Toch kun je het licht beter richten en verdelen om hinder te minimaliseren. Soms betekent dit simpelweg dat je meer, maar kleinere lichtbronnen gebruikt, zodat je geen verblindende hotspots creëert.’

Hij vervolgt: ‘Ik zeg het nogmaals: niet alleen mensen met een visuele beperking, maar iedereen heeft baat bij goed doordachte verlichting. Veel normen die we nu nog hanteren zijn gebaseerd op jongere, gezonde mensen. Oudere mensen of mensen met lichtgevoelige aandoeningen vallen buiten die standaarden. Daarom zijn er ook nieuwe normen nodig en daar wordt inmiddels aan gewerkt, onder meer vanuit stichting NEN.’

Ook rondom ledverlichting is al veel geïnnoveerd, vertelt Van Damme.

‘Een van de voordelen van led is dat je het kunt dimmen en aanpassen. Waar je vroeger gloeilampen aan of uit zette, kun je met led spelen met kleurtemperatuur en helderheid. Dat geeft ons nieuwe mogelijkheden om verlichting af te stemmen op individuele behoeften. Ook kunnen we met de nieuwe technologie lampen kleiner maken en op plekken plaatsen waar dat vroeger niet mogelijk was. Gelukkig worden de normen rond verlichting steeds specifieker, zoals eisen over hoeveel licht er op de grond moet vallen of hoe de kleurtemperatuur moet zijn. Dit geeft ontwerpers en beleidsmakers genoeg speling om keuzes te maken, terwijl ze ook weten binnen welke grenswaardes ze moeten blijven om de openbare ruimte voor iedereen toegankelijk te houden.’

Tot slot: wat zou uw oproep zijn aan beleidsmakers en ontwerpers die werken aan de openbare ruimte?

‘Denk vroegtijdig na over verlichting. Overleg met experts en neem de tijd om te onderzoeken welke oplossingen werken voor verschillende doelgroepen. Het is gewoon zonde als je achteraf moet constateren dat de gekozen oplossing niet goed werkt en dat je allerlei lapwerk moet verrichten. Het is een uitdaging om voor iedereen een goede verlichting te bieden, maar het is mogelijk als je aan de voorkant goed nadenkt over de behoeften van alle gebruikers.’

Meer weten? Wim van Damme is dinsdag 22 oktober een van de sprekers tijdens een CROW-webinar over verlichting en toegankelijkheid. Aanmelden kan hier.