Erbij horen én betrokken worden, dát is inclusie’

Drempelplaten, een stemmal met soundbox, een tolk Nederlandse Gebarentaal. Er komen steeds meer voorzieningen om verkiezingen toegankelijk te maken voor iedereen. Wat merken mensen met een beperking daarvan? En wat is er nog nodig om de gang naar de stembus op 16 maart 2022 voor de gemeenteraadsverkiezingen nog makkelijker te maken? In gesprek met ervaringsdeskundigen Benny Elferink en Rozemarijn Verhoeven en met Carla Ligterink, projectleider bij de gemeente Utrecht. 

‘Kan ik de ingang vinden? Lukt het me om het juiste hokje aan te kruisen? Ik vind stemmen vaak best stressvol’, vertelt Rozemarijn. Ze is vanaf haar geboorte slechtziend. Haar zicht is 30% en ze mist de randen van haar blikveld. Daarnaast heeft Rozemarijn last van lichtschuwheid, wat betekent dat ze licht in haar ogen slecht kan verdragen. Ze wordt verblind door daglicht en binnenlicht. ‘Vaak heb ik mijn man gemachtigd om voor mij te gaan stemmen. Natuurlijk vertrouw ik hem, maar ik ga liever zelf. Het is een fundamenteel grondrecht dat elke Nederlander heeft, ik vind stemmen heel belangrijk.’

Stemmal met soundbox

Rozemarijn woont in Utrecht, een gemeente die veel aandacht heeft voor de toegankelijkheid van stemlokalen. Carla Ligterink is projectleider Locaties, Logistiek en Toegankelijkheid bij de gemeente Utrecht: ‘Sommige locaties zijn al prima toegankelijk. En waar dat niet het geval is, brengen we voorzieningen aan om ze toegankelijk te maken, zoals bijvoorbeeld een drempelplaat of een hellingbaan. Verder zorgen we ervoor dat alle locaties beschikken over een leesloep met verlichting en een stemhokje op rolstoelhoogte.’ 

In 2019 is in het Stadskantoor een stembureau speciaal voor blinden en slechtzienden ingericht. ‘Daar ligt een stemmal met een soundbox waarmee de gewenste partij en kandidaat opgezocht kunnen worden. Jammer genoeg zijn deze hulpmiddelen duur, we kunnen niet elk stembureau hiervan voorzien.’ Rozemarijn maakt er geen gebruik van. ‘Een persoonlijke keuze, ik vind het wel goed dat er in het Stadskantoor een stemmal beschikbaar is. Ik ga liever naar het stembureau in mijn buurt Lunetten. Daar werkt een bekende van mij. Daardoor durfde ik het de laatste keer aan om zelfstandig te gaan stemmen.’ 

Actieplan Toegankelijk Stemmen

Voor meer dan 2 miljoen Nederlanders gaat stemmen niet vanzelf. Dat komt bijvoorbeeld door een lichamelijke of verstandelijke beperking. Of doordat iemand moeite heeft met lezen. Om te zorgen dat alle groepen kiezers bij de gemeenteraadsverkiezingen 2022 makkelijker kunnen stemmen, is een vernieuwd actieplan Toegankelijk Stemmen opgesteld. De ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en Volksgezondheid Welzijn en Sport (VWS), de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG), de Nederlandse Vereniging voor Burgerzaken (NVVB) en de Kiesraad hebben samen hieraan gewerkt. 

De acties uit het actieplan moeten leiden tot verbetering van de toegankelijkheid van de verkiezingen zodat mensen met een beperking of laaggeletterdheid, net als ieder ander, hun democratisch recht kunnen uitoefenen. Eén van de acties is gemeenten stimuleren om gebruik te maken van een checklist voor de verbetering van de toegankelijkheid van stemlokalen. Een ander actiepunt is zorgen voor uitwisseling van kennis en ervaringen tussen gemeenten onderling en met ervaringsdeskundigen. Daarnaast is er, in samenwerking met belangenvertegenwoordigers, zoals Stichting Lezen en Schrijven, Ieder(in) en Kennis over Zien aandacht voor meer begrijpelijke informatie over stemmen.

Download het Actieplan Toegankelijk Stemmen. En kijk voor meer informatie over de verkiezingen op www.elkestemtelt.nl. 

Politieke debatten toegankelijk maken

‘Toegankelijkheid zit ook in het kiezen van een locatie waar mensen al komen,’ zegt Carla, ‘zoals een buurthuis of een museum. Dat maakt het laagdrempeliger om te gaan stemmen, vooral voor mensen met een psychische aandoening of een verstandelijke beperking.’ Ook is er specifieke aandacht voor mensen met een auditieve beperking. Zo heeft de gemeente Utrecht een stembureau voor en door doven en slechthorenden ingericht. Het stembureau, dat zich in het kantoor van het College voor de Rechten van de Mens bevindt, werd tijdens de Tweede Kamerverkiezingen op 17 maart volledig bemand door mensen die doof of slechthorend en gebarentaalvaardig zijn. Ook waren er tolken Nederlandse Gebarentaal aanwezig. 

Als voorzitter van het stembureau zorgde Benny Elferink, die zelf doof is, ervoor dat alles die dag op rolletjes liep. ‘Er kwamen hier zo’n 1500 mensen stemmen. Doof, slechthorend, horend – iedereen was welkom, er was geen onderscheid. Juist dat was mooi, dat het toegankelijk was voor alle kiezers. Mensen met een auditieve beperking konden gewoon meedoen en voelden zich daardoor een volwaardig burger.’

Breng de politieke wereld dichterbij

Volgens Benny begint toegankelijkheid al in de aanloop naar de verkiezingen. ‘Mensen die doof of slechthorend zijn, hebben vaak een achterstand in de Nederlandse taal en daarmee ook vaak een informatieachterstand. Zelf ben ik opgegroeid bij een vader die ook doof is en die mij heeft geleerd hoe belangrijk het is om te gaan stemmen. Bovendien ben ik politiek erg betrokken. Dat geldt niet voor iedereen. Veel informatie gaat aan hen voorbij, dus zorg ervoor dat je deze groep bereikt. Bijvoorbeeld door politieke debatten toegankelijk te maken. NPO en RTL zijn voor de verkiezingen Tweede Kamer daarmee bezig geweest, maar de aanwezigheid van een tolk Nederlandse Gebarentaal is nog niet standaard. Hopelijk is dat bij de gemeenteraadsverkiezingen wel vanzelfsprekend.’ 

Onbeperkt Stemmen

Het recht om te stemmen is een belangrijk mensenrecht. Voor mensen met een beperking is dit recht nog eens benadrukt in het VN-verdrag handicap. Artikel 29 van het VN-verdrag stelt een aantal concrete eisen aan de toegankelijkheid van de verkiezingen. Zo moet er bijvoorbeeld aandacht zijn voor de toegankelijkheid van het stemproces en de stemlokalen. Ook moeten kiezers met een beperking in het geheim en zonder intimidatie kunnen stemmen. Tot slot moeten kiezers met een beperking hulp kunnen krijgen die nodig is bij het stemmen. Kortom, zij moeten zonder obstakels en zo zelfstandig mogelijk kunnen stemmen. Net als ieder ander in Nederland. 

Als onafhankelijke instantie die is aangewezen om de uitvoering van het VN-verdrag handicap in Nederland te bevorderen, beschermen en monitoren, bekijkt het College voor de Rechten van de Mens of dit in ons land ook daadwerkelijk het geval is. Het College heeft hier onderzoek naar gedaan. Ook zijn in 2017, 2018, 2019 en 2021 ervaringen opgehaald met behulp van het meldpunt Onbeperkt Stemmen. Mede dankzij deze meldingen heeft het College de afgelopen jaren vele knelpunten kunnen signaleren en aanbevelingen aan de regering gedaan. Die gaan zowel over fysieke toegankelijkheid als over sociale ontoegankelijkheid, zoals hulp in het stemhokje.  
 

Veel partijprogramma’s en sommige stemhulp-websites zijn niet toegankelijk voor mensen met een visuele beperking, aldus Rozemarijn. ‘Terwijl websites met een paar eenvoudige ingrepen vaak al beter toegankelijk worden, zoals een goede navigatie, contrastrijk kleurgebruik en platte tekst zodat die kan worden voorgelezen.’ Als je deze groepen meeneemt in de informatieverstrekking, breng je de politieke wereld dichterbij, zo stelt Benny. ‘En hun betrokkenheid bij de democratie zal vergroten. Erbij horen en betrokken worden, dát is inclusie.’

Rozemarijn Verhoeven voor het Stadskantoor. Dit is niet het stemlokaal waar zij altijd gaat stemmen. Dat doet ze in haar eigen buurt Lunetten in Utrecht.

Training voor stembureaumedewerkers

Voor de fysieke inrichting van een stemlokaal heeft Rozemarijn evengoed ideeën: ‘Plaats een bordje bij de ingang van het stemlokaal, want die in Lunetten zit in een gymzaal met zes ingangen. En zet deze elke verkiezingen op dezelfde plek neer, bijvoorbeeld links van de deur.’ Dat is precies één van de punten die Utrecht wil verbeteren. Afgelopen zomer heeft de gemeente met belangenorganisaties gesproken om nog toegankelijker te worden. ‘We gaan aan de slag met de tips’, laat Carla weten. ‘Zo gaan we een overzichtskaart maken met de locatie van alle stemlokalen, aangeven waar de ingang is, of er een invalidentoilet is, et cetera. Bij het stemlokaal voor blinden en slechtzienden gaan we buiten geleidelijnen aanbrengen en binnen de route duidelijk markeren. En we willen een training ontwikkelen voor medewerkers van stembureaus waarin onder meer een open en vriendelijke bejegening van mensen met een beperking aan bod komt.’

Rozemarijn: ‘Welwillendheid alleen is niet genoeg, het gaat net zo goed om kennis, kunde en uitvoering. Het gebeurt nog steeds dat mensen die een persoon met een visuele beperking in het stemhokje assisteren, worden tegengehouden. Niet iedereen is ervan op de hoogte dat dit mag, terwijl het wettelijk is vastgelegd.’ Dat wordt eveneens in de training meegenomen, belooft Carla. 
 

Proefopstelling in de praktijk

Bovendien doet de gemeente Utrecht mee aan een pilot van Kennis Over Zien waarin van A tot Z wordt bekeken wat mensen met een visuele beperking nodig hebben. Carla: ‘Dat maken we zichtbaar in een proefopstelling in een stembureau. En vervolgens benutten we die praktijksituatie ook om door de ogen te kijken van bijvoorbeeld iemand die slecht ter been of snel overprikkeld is. Hieruit volgt een lijst met aanpassingen, waarvan we sommige al voor de verkiezing in maart in orde willen maken.’ 

Rozemarijns ideaal is dat het elektronisch stemmen, dat in 2007 vanwege fraudegevoeligheid was afgeschaft, ooit weer mogelijk is zodra de digiveiligheid dat toelaat. ‘Mensen zonder beperking kunnen discreet en geheim stemmen, dus het liefst zou ik dat ook doen. Ondertussen ben ik blij dat er meer aandacht is voor toegankelijk stemmen. Net als iedereen wil ik gewoon mee kunnen doen in de maatschappij, en stemmen hoort erbij.’

Makkelijker stemmen voor mensen met visuele beperking

De Oogvereniging is de patiënten- en belangenorganisatie voor alle mensen met een oogaandoening in Nederland en zet zich in voor een samenleving waarin iedereen kan meedoen. Dat doet de Oogvereniging door met partners samen te werken aan onder andere toegankelijke verkiezingen. Eén van de samenwerkingsprojecten is: Iedere stem telt, ook die van mensen met een visuele beperking.

Om het stemmen voor mensen met een visuele beperking makkelijker te maken, zijn er hulpmiddelen ontwikkeld zoals een stemmal en een soundbox. De prototypen zijn door ervaringsdeskundigen getest. Aan de ontwikkeling hiervan hebben verschillende partijen samengewerkt, waaronder het ministerie van Binnenlandse Zaken, consortiumpartner Kennis Over Zien, FabLab Den Haag en Solutions Radio. De Oogvereniging was er vanaf het begin bij betrokken. 

Verkiezingen moeten in de toekomst nog toegankelijker worden. Daarom heeft het samenwerkingsverband Kennis Over Zien – waaronder de Oogvereniging – onderzocht wat de ervaringen zijn van blinde en slechtziende kiezers tijdens de Tweede Kamerverkiezingen in 2021. Lees meer over het onderzoek op de website van Kennis Over Zien.    

Daarnaast heeft de Oogvereniging dit jaar het Actieplan Toegankelijk Stemmen ondertekend en zal een actieve bijdrage leveren aan de uitvoering van de actiepunten in dit actieplan.